η κατάσταση ως το 1914
Μέχρι το 1878 τα πράγματα κυλούσαν ήρεμα. Το Χάτι Χουμαγιούν του 1856 και η σχετική ισονομία που επικράτησε βοήθησε. Οι Θρακιώτες, εργατικοί και προκομμένοι, όπως ήταν οι περισσότεροι, ζούσαν σε καθεστώς σχετικής ηρεμίας, που τους επέτρεπε να εξασφαλίζουν τα προς το ζην και να προκόβουν, είτε καλλιεργώντας, δημητριακά, κυρίως, και αμπέλια, είτε ασχολούμενοι με την κτηνοτροφία, που «άφηνε παράδες» τότε. Κάποιοι δούλευαν σε αγερόμυλους, σε καρβουνάδικα ή σε λινελαιοτριβεία, που υπήρχαν αρκετά στην περιοχή ή έκαναν μεταφορές με καμήλες ή κάρα.
Το 1878 γίνεται Ρωσο- τουρκικός πόλεμος, η «Δεύτερη Ρωσία», όπως έμεινε γνωστός για τους Θρακιώτες, γιατί οι Ρώσοι, έστω και προσωρινά κατέλαβαν την περιοχή, φθάνοντας στα πρόθυρα της Πόλης, ως την Τσατάλτζα. Αποτέλεσμα του πολέμου αυτού ήταν πολλοί μουσουλμανικοί πληθυσμοί, 1,5 εκατομ. περίπου να μετακινηθούν από τη Βοσνία, Ερζεγοβίνη, Σερβία και Βουλγαρία και να βρουν τόπο εγκατάστασης στα όρια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τότε εγκαταστάθηκαν σε πολλές περιοχές της Θράκης οι λεγόμενοι «μουχατζίρηδες».
Από τότε τα πράγματα αλλάζουν. Η ταραγμένη περίοδος που ακολουθεί είναι γεμάτη διώξεις και βάσανα. Στην καταρρέουσα Οθωμανική αυτοκρατορία κυριαρχούν εθνικιστικοί ανταγωνισμοί και η ειρήνη ταράσσεται ανεπανόρθωτα. Η Θράκη γίνεται πεδίο δράσης Βούλγαρων ενωτικών και κομιτατζήδων. «Αλωνίζουν» την περιοχή ασκώντας εγκληματική δράση. Σκοπός τους να πιέσουν τους Έλληνες είτε να εγκαταλείψουν το Πατριαρχείο είτε να εγκαταλείψουν τα χωριά τους. Το 1908 γίνεται η επανάσταση των νεοτούρκων που μπορεί να κηρύττουν καθεστώς ισονομίας κι ελευθερίας για τους σύνοικους πληθυσμούς, στην πραγματικότητα , όμως, αποδεικνύεται π΄ως άλλος είναι ο σκοπός τους. Καθιερώνουν υποχρεωτική στράτευση για τους Έλληνες, καταργώντας το δικ΄αίωμα εξαγοράς της (το λεγόμενο μπεντέλι). Όλοι οι νέοι στρατεύονται υποχρεωτικά στα αμελέ ταμπουρού κι εξοντώνονται. Ελάχιστοι επέστρεψαν από τα αμελέ ταμπουρού!
Η κατάσταση γίνεται χειρότερη στα επόμενα χρόνια. Το 1912 (Α΄Βαλκανικός Πόλεμος) η Αν. Θράκη καταλαμβάνεται από τους Βουλγάρους και σε λίγους μήνες, το 1913, με το Β΄Βαλκανικό ξαναγίνεται Οθωμανική. Στο διαστημα αυτό οι Βουλγαρικές διώξεις είναι πολύ οδυνηρές. Οι Έλληνες είναι τα θύματα των αρπακτικών διαθέσεων των Βουλγάρων αλλά και των μουχατζίρηδων και των Βασοβουσούκων Οθωμανών, που λυμαίνονται τα χωριά τους, κλέβοντας, λεηλατώντας, απειλώντας και δολοφονώντας.
Το 1914 ξεσπά ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι Νεότουρκοι βάζουν σε εφαρμογή το σχέδιο της εθνοκαθάρσης, σύμφωνα με τις υποδείξεις των Γερμανών συμμάχων τους. Εθνοκάθαρση που οδήγησε στην Θρακική, Ποντιακή και Αρμενική Γενοκτονία. Οι Σαρανταεκκλησιώτες και αρκετοί Χατζηγυριώτες και κάποιοι Μασταναριώτες καταφεύγουν πρόσφυγες στην ελεύθερη Ελλάδα (έφθανε ως τον Νέστο τότε). Εγκαθίστανται στη Μακεδονία, στην περιοχή της Χρυσούπολης και της Δράμας. Πολλοί στην δυτική πλευρά του Νέστου στα τσιφλίκια Καρά-Μπέη και Μπιλάλ-Αγά και στο Σαρή Σαμπάν (Χρυσούπολη). Οι Μασταναριώτες εγκαταλείπουν το χωριό τους και κρύβονται σε δάση αρχικά ενώ στη συνέχεια πηγαίνουν σε ελληνικά χωριά ανατολικά, όπου τα πράγματα είναι κάπως καλύτερα.
Υπάρχουν μαρτυρίες από την ταραγμένη εκείνη περίοδο που μαρτυρούν όσα τράβηξαν.
Μερικές μαρτυρίες
Η Ανθίτσα Παιδαράκη (αδερφή του Παντελή) του Ιωάννη και της Μελωδίτσας, γεννημένη το 1912, παντρεμένη αργότερα στη Μέση (Αγγελίδης), θυμάται: Το 1914 άδειασαν το Μαστανάρι, για να το λεηλατήσουν. Στον πανικό της φυγής και την πίεση του τουρκικού στρατού, πολλοί έχασαν τα παιδιά τους μέσα στο χωριό. Όταν τους μάζεψαν σε κάποια απόσταση έξω από αυτό το χωριό και διαπιστώθηκε το γεγονός, ένας αξιωματικός επέτρεψε στους γονείς να γυρίσουν πίσω, να τα βρουν και να τα πάρουν. Ένα απ’ αυτά τα παιδιά ήμουν κι εγώ.
Στα γεγονότα της περιόδου αυτής σκοτώθηκε ο Θόδωρος Αργυρακάκης, από το Μαστανάρι, πατέρας της Μάρθας, η οποία σε λίγα χρόνια έχασε στον πόλεμο του ’40 και το σύζυγό της Παναγιώτη. Τότε επίσης, σκοτώθηκε και ο Στέργιος Λιάκος, από το Μάλτεπε Κεσσάνης, αδερφός του Ευάγγελου και Σταύρου Λιάκου, όπως και αρκετοί άλλοι συγγενείς συγχωριανών μας. Τότε «εξαφανίστηκαν» και οι δυο γονείς του Μασταναριώτη Στέργιου Παπαδόπουλου, αφήνοντας τρία ορφανά στο έλεος του Θεού!
Το 1920 ο Ελληνικός στρατός απελευθερώνει τηνΑΝ. Θάκη. Όλοι επιστρέφουν στη Θράκη και στα χωριά τους. Τον Οκτώβριο φθινόπωρο του 1922 εγκαταλείπουν οριστικά τις πατρίδες τους και εγκαθίστανται στους νέους οικισμούς.
Η Τσολακίδου Ευαγγελία, Χατζηγυριώτισσα από τα Πηγάδια Ξάνθης αφηγείται: «Τον μπαμπά του παππού μου τον έσφαξαν οι Τούρκοι και τον πέταξαν σε ένα πηγάδι, η μητέρα του δικάστηκε στην Κεσσάνη γιατί έκοψε το χέρι του Τούρκου που προσπαθούσε να μπεί στο σπίτι τους και να τον συλλάβει, έμεινε χήρα με τέσσερα παιδιά και πήρε το δρόμο της προσφυγιάς.» (mnimes.org)
H Μαύρη Βίβλος Διωγμών και Μαρτυρίων του εν Τουρκία Ελληνισμού (1914-1918) είναι ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο για τον άγριο διωγμό των ελληνικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που συντάχθηκε στα ελληνικά και τα γαλλικά από την Κεντρική Επιτροπή υπέρ των μετατοπισθέντων ελληνικών πληθυσμών. Εκδόθηκε από το Πατριαρχικό Τυπογραφείο της Κωνσταντινούπολης το 1919.
porpiotis.com 